معنای ظاهری و باطنی برای یک متن یعنی چه؟ آیا این موضوع نظریه تعدد قرائت‌ها را تأیید می‌کند؟

برخی برای تأیید نظریۀ تعدد قرائت‌‌ها به روایاتی استناد می‌‌کنند که بنا بر آنها، قرآن بطن‌‌های متعددی دارد، و حتی در برخی روایات به وجود هفت بطن برای آیات قرآن تصریح شده است. پیامبر اسلام در روایتی فرمودند: «قرآن ظاهر و باطنی دارد، و باطن آن نیز باطنی دارد، تا هفت بطن». طرف‌داران این نظریه، با استناد به چنین روایاتی، معتقدند برداشت‌‌های مختلفشان از آیات، بیان‌‌کنندۀ باطن آیات است، و نظریۀ قرائت‌‌های متعدد، نه‌تنها خلاف آموزه‌‌های دینی نیست، بلکه مورد تأیید چنین روایاتی است.

بررسی و نقد

اگرچه اصل باطن داشتن آیات قرآن مورد تأیید روایات است، به دلایل زیر، نظریۀ تعدد قرائت‌‌ها به هیچ وجه نمی‌‌تواند مصداقی از این اصل باشد:

1. این نظریه تمام تفاسیر هم‌عرض را، هر چند متعارض باشند، معتبر می‌‌شمارد؛ در حالی ‌که بطون آیات، به معانی طولی و عمیق‌‌تر از ظاهر آیات اشاره دارند، که با ظاهر آنها سازگار است. در واقع، معانی باطنی آیات قرآن دربردارندۀ معارفی عمیق‌‌تر از معنای ظاهری‌اند، و افرادی می‌‌توانند آنها را بفهمند که از شرایط ذهنی و روحی خاصی، همچون ژرف‌‌نگری و کمالات معنوی، که از راه تهذیب نفس حاصل شده است، برخوردار باشند. محض نمونه، معنای ظاهری آیۀ لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ  آن است که تماس بدنی با صفحات قرآن، بدون طهارت، جایز نیست، ولی یکی از معانی باطنی همین آیه این است که افرادی می‌‌توانند با حقایق باطنی قرآن تماس برقرار کنند، که طهارت باطنی داشته، و از پلیدی‌های درونی و رذایل نفسانی پاک باشند. مصادیق کامل چنین افرادی در آیۀ تطهیر،  اهل‌بیت پیامبر دانسته شده‌اند. روشن است که معنای دوم مغایر با معنای نخست نیست، بلکه دربردارندۀ معنایی عمیق‌‌تر است؛

2. نظریۀ تعدد قرائت‌‌ها همۀ افراد را شایستۀ فهم دین می‌شمارد و برای مفسران متون دینی شرایطی ویژه‌ قائل نیست؛ در حالی که دستیابی به بطون آیات قرآن، از عهدۀ هر انسانی برنمی‌‌آید. برخی از سطوح باطنی قرآن با هیچ کوشش علمی دست‌یافتنی نیست، و تنها به اولیا و انبیای الهی اختصاص دارد. در روایتی از امام حسین علیه‌السلام آمده است که قرآن چهار سطح دارد: عبارات، اشارات، لطایف و حقایق. عبارات آن را عموم مردم درمی‌‌یابند؛ اشارات آن برای خواص است؛ لطایف آن نصیب اولیا شده؛ و حقایق قرآن مختص پیامبران است.  همچنین در روایت دیگری از امام علی نقل شده است که فرمودند: خداوند کلام خویش را به سه بخش تقسیم کرده است: یک بخش آیاتی است که فهمش برای عالم و جاهل ممکن است؛ بخش دوم، آیاتی است که تنها افراد دارای صفای ذهن و لطافت باطنْ آنها را می‌فهمند؛ و بخش سوم، آیاتی است که فقط خداوند و راسخان در علم و امین‌‌های پروردگار آنها را می‌‌فهمند.