درباره تبیین اصل عليت چه دیدگاه‌هایی وجود دارد؟

سه ديدگاه مشهور در بیان اصل عليتْ وجود دارد: ديدگاه فيلسوفان يا ديدگاه امكاني، ديدگاه بسياري از متكلمان و عموم مردم يا ديدگاه حدوثي، و ديدگاه بسياري از ماديين يا ديدگاه حسي. بنا بر ديدگاه امكاني، فقط هر شي‏ء ممكن بالذاتي نيازمند علت است؛ از ديدگاه حدوثي فقط هر شيئي كه حادث زماني است، محتاج علت است؛ و از ديدگاه حسي، که حس را ملاک قضاوت در بارة همة موجودات مي‌داند، بي‌استثنا هر موجودي علت مي‏خواهد. به همين دليل، اين سه ديدگاه، به‌ترتيب در قالب سه گزارة زير بيان مي‏شوند:

هر ممكن بالذاتي نيازمند علت است؛

هر حادث زماني‌اي نيازمند علت است؛

هر موجودي نيازمند علت است.

شايد به نظر برسد كه به لحاظ نتيجه بين سه ديدگاه پيش‌گفته تفاوتي نيست؛ زيرا بنا بر هر سة آنها خود ما و همة امور پيرامون ما نيازمند علت‏اند؛ اما اگر دقت كنيم، اموري را مي‌توان فرض كرد كه نتيجة سه ديدگاه در بارة آنها فرق دارد.

بنا بر ديدگاه حسي، وجود خداوند، به معناي موجودي كه علت اشياست و خودْ به علت ‏نياز ندارد، محال است؛ زيرا از يك سو، طبق ديدگاه مزبور، چون خداوند را موجود فرض كرده‏ايم، محتاج علت است، و از سوي ديگر، طبق تعريف، خداوند موجودي بي‏نياز از علت است. در نتيجه، بنا بر اين ديدگاه، فرض وجود خداوند، فرض چيزي است كه هم به علت نياز دارد و هم نياز ندارد، و اين تناقض است و محال. اما بنا بر ديدگاه امكاني و حدوثي، وجود خداوند محال نيست؛ زيرا اثبات مي‏كنند كه خداوند، نه ممكن بالذات است و نه حادث، تا طبق ديدگاه امكاني يا حدوثي براي موجود بودن محتاج علتي باشد. در نتيجه، بنا بر اين دو ديدگاه، وجود خداوند، مستلزم تناقضی نیست، پس محال نیست.

همچنين بنا بر ديدگاه حدوثي، وجود معلولي که ازلي (قديم زماني) باشد محال است؛ زيرا از يك سو، طبق فرض، معلول است، پس نيازمند علت است، و از سوي ديگر، طبق اين ديدگاه، چون فرض كرده‏ايم حادث زماني نيست، محتاج علت نيست. در نتيجه، بنا بر اين ديدگاه، فرض وجود معلول ازلي، فرض چيزي است كه هم نيازمند علت است و هم نيازمند نيست، كه تناقض است و محال. اما بنا بر ديدگاه امكاني اشكالي ندارد كه شيئي هم ممکن بالذات و در نتيجه معلول باشد، هم ازلي، و لذا طبق اين ديدگاه، فرض وجود معلول ازلي بلااشكال است. پس نتيجة ديدگاه حدوثي و امكاني نيز در مورد معلول ازلي مفروض يك‌سان نيست. بنا بر اين، سه ديدگاه مزبور، از نظر نتيجه، در موارد يادشده متفاوت‏اند.