یکی از مهم‌ترین عوامل پویایی و کارآمدی اسلام در طول تاریخ و به رغم شرایط گوناگون این است که در وضع مقررات و احکام فردی و اجتماعی، روح زندگی بشر را محور دانسته، و احکام عملی را تابع همان روح زندگی قرار داده است. توضیح اینکه، دین اسلام در معرفی راه سعادت، از سویی به جنبه‌های ظاهری توجه کرده، و بر همین اساس، در تشریع این راه، بر ظواهر احکام و مقررات (مانند کیفیت نماز، روزه و حج) تأکید ورزیده است، و از سوی دیگر، به جنبه‌های باطنی (روح زندگی بشر). بر همین اساس، هدف آفرینش انسان را رسیدن به حقیقت بندگی دانسته است. نکتۀ مهم در اینجا آن است که از نظر اسلام، ظواهر شریعت، با وجود اهمیت فراوان تعبد به آن، مقدمه‌ای برای رسیدن به آن حقیقت زندگی است. اسلام، هم به شکل و ظاهر و پوسته اهمیت می‏دهد و هم به روح و باطن و مغز؛ اما همواره شکل و ظاهر را برای روح و باطن، و پوسته را برای هسته، و قشر را برای مغز، و جامه را برای تن می‏خواهد. بر این اساس، ظواهر شریعت هرگز مانع پویایی اسلام نیست، بلکه خداوند با توجه به علم فراگیر و مطلقش به شرایط متغیر انسان و جهان، ظواهر شریعت را متناسب با هدف کلی دین به گونه‌ای تنظیم کرده که هر جا تغییرپذیری و انعطافی لازم بوده، سازکار آن هم از جانب خداوند پیش‌بینی و تعبیه شده و به صورت اصول و قواعدی بیان گردیده است.  به عبارت دیگر، به دلیل حاکمیت حقیقت زندگی بر ظواهر آن، اقتضائات زمان و اوضاع و احوالِ گوناگون، موجب رکود و ناپویایىِ حیات بشر نخواهد شد.